Danh họa người Hà Lan Pieter Bruegel the Elder là một gương mặt quan trọng của Phục hưng phương Bắc. Tác phẩm của ông chủ yếu khắc họa các nhân vật đời thường trong sinh hoạt thường ngày, là một nguồn tư liệu quý giá về đời sống và xã hội tại Vùng đất thấp của châu Âu vào thế kỷ 16. Điểm khác biệt của Pieter Bruegel the Elder so với các đồng nghiệp đương thời nằm ở lối tiếp cận mang tính hình tượng, đem lại nhiều tầng ý nghĩa cho mỗi họa phẩm. Tiêu biểu là kiệt tác The Fight Between Carnival and Lent.

Được hoàn thành vào năm 1559, bức tranh sơn dầu phản ánh sự đối lập giữa không khí linh thiêng của lễ tôn giáo Mùa chay Thánh với không khí vui tươi náo nhiệt của lễ hội hóa trang Carnival diễn ra trước đó. Qua đó, Bruegel phản ánh bản chất của con người, lối tiếp cận quen thuộc trong hầu hết các tác phẩm của ông.
Pieter Bruegel the Elder là ai?

Mặc dù có khá ít tư liệu về cuộc đời của Bruegel, các nhà sử học tin rằng ông được sinh ra vào trong khoảng 1525-1530 tại Breda (một thành phố phía Nam Hà Lan) và qua đời vào năm 1569. Trong cuộc đời ngắn ngủi của mình, danh họa Bruegel đã sinh sống và làm việc tại Antwerp (năm 1551, ông gia nhập hiệp hội họa sĩ Antwerp), Bỉ, và La Mã. Khác với những họa sĩ phương Bắc khác từng đến nước Ý, Bruegel không chịu nhiều tác động từ trường phái Phục hưng Ý. Có thể nói, hội họa của Bruegel mang đậm chất Hà Lan bởi các tác phẩm của người họa sĩ đều được chau chuốt tới từng chi tiết nhỏ nhặt, ngoài ra, Bruegel còn có hứng thú lớn với các chi tiết tượng trưng ngụ ngôn.
Khác với các đồng nghiệp Hà Lan đương thời, Bruegel không tiếp cận chủ đề tôn giáo một cách cứng nhắc, thay vào đó, ông đặt nó trong bối cảnh xã hội đương thời. Một ví dụ tiêu biểu là tác phẩm The Fight Between Carnival and Lent.
Tác phẩm The Fight Between Carnival and Lent

Bruegel thực hiện The Fight Between Carnival and Lent năm 1559 khi ông còn đang sinh sống tại Antwerp. Ở thời điểm này, Bruegel có hứng thú đặc biệt với chủ đề cộng đồng dân cư đương thời, minh chứng là loạt tác phẩm nổi tiếng như Children’s Games và The Dutch Proverbs. Tương tự Children’s Games, The Fight Between Carnival and Lent lấy bối cảnh trong thành thị tập nập. Ngoài ra, xuất hiện trong tác phẩm là khá nhiều chi tiết hình tượng, tương tự tác phẩm The Dutch Proverbs. Sự kết hợp này đã cho phép người họa sĩ khám phá một sự kiện đời thực – sự chuyển giao giữa tuần lễ hóa trang Carnival và Mùa chay thông qua lăng kính phúng dụ.
Vậy Carnival là gì? Carnival (hay còn gọi là Hội hóa trang) thường diễn ra trước Mùa chay và chấm dứt vào ngày Thứ tư Lễ tro. Cũng chính bởi vậy, ngày Thứ tư Lễ tro thường mở đầu cho Mùa chay, dịp lễ tôn giáo quan trọng trong lịch phụng vụ của nhiều hệ phái Ki-tô giáo, bao gồm một khoảng thời gian khoảng sáu tuần trước lễ Phục sinh. Bởi Mùa chay là một dịp lễ trang trọng, lễ hội Carnival là một khoảng thời gian để các tín đồ Công giáo vui chơi và ăn uống thoải mái trước khi bước vào Mùa chay – thời gian đặc biệt để họ cầu nguyện, sám hối, làm chuyện phúc đức chuẩn bị mừng lễ Phục sinh.

The Fight Between Carnival and Lent lấy bối cảnh chuyển giao giữa lễ hội Carnival và ngày Thứ tư Lễ tro. Tuy vậy, trong bức tranh vẫn xuất hiện một số hoạt động Carnival truyền thống. Chính giữa khung hình là hình ảnh một người phụ nữ đang chuẩn bị cá, một món ăn truyền thống vào mỗi ngày thứ sáu trong Mùa chay. Phía trước có người bán bánh quế – món ăn Hà Lan phổ biến trong Mùa chay. Ngoài ra, bên trong nhà thờ, các bức tượng được được trùm kín bằng vải bởi theo giáo hội Công giáo La Mã, các tác phẩm nghệ thuật cần được che đậy cho tới ngày chủ nhật của lễ Phục sinh.
Tính hình tượng của tác phẩm

Có thể khẳng định, The Fight Between Carnival and Lent không chỉ đơn thuần khắc họa không khí sinh hoạt trong hai mùa lễ đặc biệt. Giá trị của bức tranh nằm ở những chi tiết ẩn dụ, và thậm chí, bối cảnh của tác phẩm đã là một chi tiết ẩn dụ. Bức tranh lấy bối cảnh tại quảng trường của một thị trấn giữa một quán trọ (phía bên trái khung hình) và một nhà thờ (nằm bên phải). Nhà trọ tượng trưng cho lễ hội hóa trang còn nhà thờ tượng trưng cho Mùa chay. Nếu để ý kỹ hơn, ta sẽ thấy điểm đối lập giữa cây ở phía, nếu như các cành cây phía sau quán trọ xuất hiện với dáng vẻ khẳng khiu, trơ trụi thì ở phía đối diện, các cành cây lại xum xuê hoa lá bởi Mùa chay diễn ra vào mùa xuân.
Nếu như phía bên trái xuất hiện những gã xay xỉn đang hất nước xuống từ nhà trọ thì ở phía bên kia khung hình là hình ảnh hàng dài các con chiên ngoan đạo đang trùm kín người với áo choàng. Vậy nhưng, hai nhóm người này đã đụng độ nhau ở chính giữa khung hình. Chi tiết này phản ánh “cuộc đụng độ” giữa hai mùa lễ, được khéo léo đặc tả qua chi tiết nhân cách hóa cuộc đấu ngựa.
Nhân vật Carnival
.jpg)
Bruegel lựa chọn nhân cách lễ hội carnival trong hình ảnh một người bán thịt to béo đang cưỡi trên can bia. Xung quanh người đàn là một số chi tiết gợi nhắc tới thông tục kiêng khem của Mùa chay bao gồm xiên thịt và chiếc thủ lợn, chiếc bánh trên đầu gã. Phía sau là hình ảnh người đàn ông trong trang phục màu vàng – biểu tượng của sự dối trá trong Công giáo.
Người phụ nữ Mùa chay

Bruegel hình dung Mùa chay trong hình dạng của một người đàn bà buồn rầu gầy hốc hác. Ốm đau và thiếu ăn, người đàn bà ngồi trên một chiếc xe đẩy trở theo những món ăn truyền thống của Hà Lan trong Mùa chay bao gồm: trai, bánh quế, và bánh quy xoắn. Một thầy tu và ni cô đang phụ trách kéo xe, theo sau là những đứa trẻ ngoan ngoãn. Trái ngược với hình ảnh người đàn ông cầm xiên thịt và bánh ngọt, người đàn bà cầm một dụng cụ làm bánh chứa hai con cá và đội trên đầu tổ ong – biểu tượng của nhà thờ.
Người dân thường

Ở phía trước, một cặp đôi đang đi theo một nhân vật trong trang phục hề kỳ quái. Họ hướng về phía quán trọ theo sự dẫn đường của tên hề đang cầm một ngọn đuốc. Người đàn ông được miêu tả với chiếc lưng gù – biểu tượng của tính tự cao tự đại. Bên cạnh là hình ảnh người phụ nữ mang theo một chiếc đèn dầu không được thắp sáng, trái ngược với ngọn đuốc của gã hề.
Rất nhiều nhà sử học tin rằng nhân vật cặp đôi xuất hiện trong bức tranh là hình ảnh của những người dân thường không thể cưỡng lại sức hút của lễ hội bởi sự ngu ngốc, bởi Bruegel luôn có hứng thú khắc họa nhân vật đời thường, từ đó, khám phá những góc khuất của con người như những thói xấu hay sự ngu ngốc, dại dột.
“Mặc dù được khắc họa chi tiết và chân thực, The Fight Between Carnival and Lent không chỉ đơn thuần tái hiện lại cuộc sống đương thời,” Viện Bảo tàng Mỹ thuật Metropolitan giải thích. “Lối sắp đặt mạnh mẽ, cách sắp xếp và kiểm soát thông minh đã phản ánh lối thiết kế nghệ thuật đầy phức tạp.”
Với tác phẩm The Fight Between Carnival and Lent, Bruegel đã mở đường cho hội họa ngụ ngôn.
MAI ANH/DESIGNS.VN