Họa sĩ Nguyễn Khang – Người đưa sơn mài cổ truyền vào nghệ thuật hội họa Việt Nam

Năm sinh: 05/02/1912 tại Hà Nội
Năm mất: 15/11/1989
Phong cách nghệ thuật: Tranh sơn mài
Các tác phẩm chính: Bác Hồ về thăm bản làng, Gia Đình Mục Đồng, Đi chợ, Gội đầu dưới trăng (1940), Vẻ đẹp Mường (1940), Bắt cá đêm trăng hay Đánh cá đêm trăng (1943), Phong cảnh miền núi (1943), Ông nghè vinh quy (1943), Hòa bình và hữu nghị (1958), Hành quân qua suối (1962), Người đẹp hoa thơm (1989), Có cứng mới đứng trước gió, Ngựa béo hoa thơm, Anh hùng nhất khoảnh, Vinh quy bái tổ, Những người săn hổ

Năm 19 tuổi, Nguyễn Khang đỗ đầu khóa 6 (1930-1935) trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Ông say mê học tập nghệ thuật tạo hình, phương pháp hội họa châu Âu, song ngay từ những năm học, ông đã từng bước tìm tòi hướng tới nghiên cứu nghệ thuật truyền thống dân tộc, để từ đấy tạo nên một phong cách riêng độc đáo.

Khi Cách mạng tháng Tám nổ ra, Nguyễn Khang tham gia cách mạng. Đến toàn quốc kháng chiến năm 1946, ông cùng nhiều văn nghệ sĩ lên Việt Bắc tham gia Đoàn văn hóa kháng chiến. Giai đoạn từ 1949 tới 1951, ông được cử làm hiệu trưởng trường Mỹ thuật kháng chiến Liên khu X. Từ 1951 tới 1957, Nguyễn Khang giảng dạy tại khu học xá trung ương Việt Nam ở Nam Ninh, Trung Quốc. Trở về nước, ông tham gia sáng lập Hội Mỹ thuật Việt Nam và được bầu làm ủy viên ban thường vụ khóa I (năm 1957). Năm 1959, ông được cử làm hiệu phó trường Trung cấp Mỹ thuật Việt Nam(tiền thân của trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội, nơi ông làm Hiệu trưởng từ năm 1962 tới 1974). Năm 1974, Nguyễn Khang về hưu, nhưng vẫn tiếp tục sáng tác.

Là hoạ sĩ chuyên sáng tác tranh bằng chất liệu sơn mài, tác phẩm của hoạ sĩ Nguyễn Khang có vẻ đẹp tinh tế và sâu sắc, bút pháp nhất quán, kết hợp hài hòa chất tạo hình và trang trí, tạo được vẻ đẹp riêng. Tác phẩm của ông biểu đạt những ý tưởng tốt đẹp về đất nước con người Việt Nam trong cuộc sống, kháng chiến và hòa bình. Ông nghiên cứu sâu và thực hành nhiều về nghệ thuật trang trí, đồng thời có công lớn trong việc đào tạo và xây dựng ngành mĩ thuật công nghiệp ở nước ta. Họa sĩ Nguyễn Khang sáng tác không nhiều, chỉ gần 40 tác phẩm, chủ yếu khổ lớn. Nhưng các tác phẩm của ông luôn được thể hiện tinh tế, giàu tính thẩm mỹ, chan chứa tình cảm với cuộc sống và con người đất Việt.

Có thể nói Nguyễn Khang là một họa sĩ tài năng, các tác phẩm của ông phần lớn bằng chất liệu sơn mài hoặc sơn mài khắc. Ngay từ năm 1932, khi còn là một sinh viên năm thứ hai của trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, bên cạnh những kiến thức được học, ông đã bắt đầu hướng đến nghiên cứu, học tập, tiếp thu và thể nghiệm chất liệu sơn ta cổ truyền từ các đình chùa truyền thống, bước vào một lĩnh vực mới, có nội tâm, tình cảm nhân vật, có chủ đề, nội dung cuộc sống, đưa ánh sáng vào để diễn tả phong cảnh, con người. Bằng những tìm tòi khác nhau, ông đã góp phần không nhỏ đưa sơn mài cổ truyền vào nghệ thuật hội họa Việt Nam hiện đại một cách tự tin và sáng chói. Ông đã viết tự thuật: “Tôi đã mầy mò nhiều ngày nghiên cứu, thử nghiệm bằng cách đem rây nhỏ vàng, bạc thành bụi bột, đem rắc chìm vào màu sơn, lại phủ kín rồi lại mài… để cố tạo nên độ đậm nhạt, sáng tối, lộng lẫy và sâu thẳm… cũng từ đó mở đường cho nghệ thuật sơn mài tiếp tục phát triển đến kết quả ngày nay…”

Ông không chỉ là một họa sĩ vẽ giỏi mà còn là người có nhiều tìm tòi về chất liệu sáng tác mới. Điểm độc đáo trong nghệ thuật tranh sơn mài của ông là bí quyết tán nhỏ vàng bạc thành cám vàng rồi dùng rây rắc đều cám vàng lên bề nền sơn ta, sau đó mài đi. Kỹ thuật này làm cho các tác phẩm hội họa sơn mài của ông trở nên phong phú về chất liệu và màu sắc, không chỉ còn đơn điệu những màu tối trầm của chất liệu sơn mài.

Những thử nghiệm thành công đó giúp Nguyễn Khang sáng tạo nên những tác phẩm độc đáo và liên tục tham gia các triển lãm ở trong nước và quốc tế, đoạt phần thưởng danh dự tại triển lãm kỹ thuật và mỹ thuật Paris 1937, bằng khen Ngoại hạng ở triển lãm Sadeai 1939 và triển lãm Duy Nhất 1943, giải thưởng triển lãm mỹ thuật toàn quốc 1960 và 1962. Năm 1939, Ban tổ chức triển lãm San Francisco (Mỹ) đã mời Nguyễn Khang tham gia hội đồng chấm giải, nhưng rất tiếc ông không tham dự được. Tác phẩm của Nguyễn Khang cũng đã gây tiếng vang tại triển lãm mỹ thuật 12 nước xã hội chủ nghĩa tổ chức tại Liên Xô.

Nguyễn Khang là người được giao nhiệm vụ thiết kế trang trí cho các tang lễ cấp nhà nước của Việt Nam. Năm 1969, trong tang lễ Hồ Chí Minh, ông được cử làm trưởng ban trang trí quốc tang. Bức chân dung Hồ Chí Minh tại lễ quốc tang rộng 30m2 cũng do ông vẽ. Ông còn đảm nhận các cương vị mỹ thuật quan trọng khác như trưởng ban trang trí triển lãm 25 năm thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, thiết kế trang trí đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ IV và V và là tác giả bìa và logo Tạp chí Cộng sản.

Năm 2000, Nguyễn Khang được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh cho chùm tác phẩm Đánh cá đêm trăng (năm 1943), Hòa bình và hữu nghị (năm 1958), Hành quân qua suối (năm 1962) và Gia đình mục đồng (năm 1982). Hội đồng Giải thưởng Hồ Chí Minh đã nhận xét: Tác phẩm của họa sĩ Nguyễn Khang là những tranh sơn mài xuất sắc, có vẻ đẹp tinh tế và sâu sắc, biểu đạt những ý tưởng tốt đẹp của họa sĩ về đất nước và kháng chiến, ông nghiên cứu sâu sắc về nghệ thuật trang trí, có công lớn trong việc đào tạo và xây dựng ngành Mỹ thuật công nghiệp ở nước ta.

Ông mất năm 1989 tại Thành phố Hồ Chí Minh và được gia đình đưa phần mộ về Hà Nội năm 2001.